ภก.ดร. วงศกร สุเชาว์อินทร์
สาขาวิทยาศาสตร์เภสัชกรรม คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

โพรไบโอติก (probiotics) เป็นจุลินทรีย์ขนาดเล็กที่มีชีวิตซึ่งมีประโยชน์ต่อร่างกาย โดยปกติแล้วสามารถพบจุลินทรีย์ดังกล่าวได้ในร่างกายมนุษย์ โดยเฉพาะในส่วนทางเดินอาหารที่จะทำหน้าที่ในกระบวนการย่อยอาหารและดูดซึมสารอาหาร สังเคราะห์วิตามิน และป้องกันเชื้อจุลินทรีย์ชนิดก่อโรค ส่งผลให้เกิดภาวะสมดุลของเชื้อจุลินทรีย์ในลำไส้ (normal flora)⁽¹⁾ รวมถึงมีประโยชน์ทางด้านสุขภาพในอีกหลายๆ ด้านจากงานวิจัยต่างๆ ปัจจุบันจึงมีการใช้โพรไบโอติกอย่างแพร่หลาย ทั้งในแง่ของการใช้เป็นยารักษาโรค เช่น ใช้ในการรักษาท้องเสียจากการติดเชื้อในเด็กหรือท้องเสียที่เกิดจากการใช้ยาปฏิชีวนะ รวมถึงการใช้ในรูปแบบผลิตภัณฑ์เสริมอาหารเพื่อคาดหวังประโยชน์ทางด้านสุขภาพต่างๆ

โพรไบโอติกประกอบไปด้วยเชื้อจุลินทรีย์ชนิดดี ได้แก่ แบคทีเรียกลุ่ม Lactobacillus spp., Bifidobacterium spp. รวมถึงยีสต์ ได้แก่ Saccharomyces boulardii โดยอาหารที่ผ่านกระบวนการหมักดองเป็นแหล่งของโพรไบโอติกชั้นดี เช่น นมเปรี้ยว โยเกิร์ต ผักดอง กิมจิ มิโสะ เป็นต้น ในปัจจุบันมีผลิตภัณฑ์โพรไบโอติกชนิดรับประทานทั้งในรูปแบบผง (powders) หรือบรรจุในแคปซูล (capsules) เม็ดเคี้ยว (chewable tablets) และในรูปแบบของเหลว หน่วยของโพรไบโอติกจะแสดงในรูป colony forming units (CFU) หรือหน่วยโคโลนี ซึ่งบ่งชี้ถึงจำนวนจุลินทรีย์ที่มีชีวิต โดยผลิตภัณฑ์เสริมอาหารทั่วไปมักมีปริมาณของโพรไบโอติกตั้งแต่ 1 ถึง 10 billion CFU ต่อขนาดรับประทานต่อครั้ง⁽¹⁾ นอกจากนี้ ยังมีผลิตภัณฑ์ที่มีส่วนประกอบทั้งโพรไบโอติกและพรีไบโอติก (prebiotics) โดยพรีไบโอติก คือ สารกลุ่มคาร์โบไฮเดรตเชิงซ้อน เช่น อินูลินและฟรุกโตโอลิโกแซ็คคาไรด์ ซึ่งเป็นอาหารสำหรับโพรไบโอติกที่จะช่วยกระตุ้นการเจริญเติบโตและการทำงานของเชื้อจุลินทรีย์ในลำไส้ให้ดียิ่งขึ้นโดยผลิตภัณฑ์ที่ประกอบด้วยโพรไบโอติกและพรีไบโอติกจะเรียกว่า ซินไบโอติก (synbiotics)⁽²⁾

                โพรไบโอติกสามารถยับยั้งเชื้อจุลชีพชนิดก่อโรค (pathogenic microorganisms) ในทางเดินอาหารได้ โดยกระตุ้นการสังเคราะห์มิวซิน (mucin) ซึ่งเป็นส่วนประกอบของเมือกที่ทำหน้าที่ปกคลุมและปกป้องเซลล์เยื่อบุภายในลำไส้จากสิ่งแปลกปลอม กระตุ้นการสังเคราะห์ bacteriocin ที่มีฤทธิ์ยับยั้งเชื้อก่อโรค รวมถึงสังเคราะห์ lactic acid ทำให้เกิดค่าความเป็นกรด-ด่าง (pH) ไม่เหมาะสมต่อการเจริญของเชื้อก่อโรค โพรไบโอติกยังกระตุ้นให้เกิดการดูดซึมสารอาหารจำพวกแร่ธาตุ เช่น แคลเซียม เหล็ก แมกนีเซียม⁽²⁾ และสังเคราะห์สารกลุ่ม short-chain fatty acid จากพรีไบโอติกในลำไส้ เช่น acetic acid, propionic acid และ butyric acid ที่มีการศึกษาถึงประโยชน์ต่อร่างกายทั้งในแง่ต้านการอักเสบ กระตุ้นการทำงานของระบบภูมิคุ้มกัน ยับยั้งความอ้วน มีฤทธิ์ปกป้องหัวใจและหลอดเลือด รวมถึงระบบประสาท⁽³⁾ อย่างไรก็ตาม ประโยชน์ของโพรไบโอติกนั้นขึ้นอยู่กับชนิดของเชื้อจุลินทรีย์แต่ละชนิดด้วย⁽¹⁾

                มีการศึกษาประโยชน์จากการใช้โพรไบโอติกในโรคผิวหนังอักเสบภูมิแพ้ (atopic dermatitis) พบว่า โพรไบโอติกสายพันธุ์ Lactobacillus rhamnosusหรือ Lactobacillus paracasei จะสามารถลดความเสี่ยงในการเกิดโรคผิวหนังอักเสบภูมิแพ้ในเด็กได้ หากในช่วงที่มารดากำลังตั้งครรภ์จนถึงทารกตั้งแต่ช่วงหลังคลอด (prenatal จนถึง postnatal period) ได้รับโพรไบโอติก ⁽⁴⁾ นอกจากนี้ ยังพบว่าโพรไบโอติกสามารถลดความรุนแรงของอาการผิวหนังอักเสบในเด็กได้อีกด้วย⁽⁵⁾ รวมถึงมีการศึกษาถึงประโยชน์ของการใช้ซินไบโอติกในผลิตภัณฑ์ทดแทนนมวัวสำหรับเด็กที่มีภาวะแพ้โปรตีนนมวัว (cow’s milk allergy) โดยการใช้ Bifidobacterium breve M16V เป็นส่วนประกอบในผลิตภัณฑ์ทดแทนนมวัว สามารถปรับปรุงสมดุลของจุลินทรีย์ในลำไส้ ทำให้ระบบการขับถ่ายดีขึ้น กระตุ้นระบบภูมิคุ้มกัน รวมถึงลดอุบัติการณ์การติดเชื้อได้อีกด้วย⁽⁶⁾

                โพรไบโอติกมีประโยชน์ในการใช้รักษาท้องเสียแบบเฉียบพลันที่เกิดจากการติดเชื้อในเด็ก โดยสามารถลดระยะเวลาที่มีอาการท้องเสียลงได้ประมาณ 1 วัน⁽⁷⁾ โดยสายพันธุ์ที่มีประสิทธิภาพ คือLactobacillus rhamnosus GG (LGG) ขนาดอย่างน้อย 10¹⁰CFUต่อวัน และสายพันธุ์ Saccharomyces boulardii ที่ขนาด 10⁹-10¹⁰CFUต่อวันโดยใช้เป็นระยะเวลา 5-7 วัน⁽⁸⁾ นอกจากนี้ การใช้โพรไบโอติกสายพันธุ์ดังกล่าวภายในช่วง 2 วันแรกของการเริ่มใช้ยาปฏิชีวนะ จะสามารถช่วยลดความเสี่ยงในการเกิดท้องเสียจากการใช้ยาปฏิชีวนะ (antibiotic-associated diarrhea) ได้ในเด็กและผู้ใหญ่ตั้งแต่อายุ 18 ถึง 64 ปี⁽¹⁾ ในประเทศไทยมีผลิตภัณฑ์โพรไบโอติกสายพันธุ์ Saccharomyces boulardii ที่ขึ้นทะเบียนเป็นยาขนาด 250 มิลลิกรัม ในรูปแบบผงบรรจุในซองหรือแคปซูล และมีข้อบ่งใช้ในการรักษาอาการท้องเสียแบบเฉียบพลันจากการติดเชื้อหรือท้องเสียจากการใช้ยาปฏิชีวนะ

                เนื่องจากระดับคอเลสเตอรอลในเลือดที่สูงขึ้นโดยเฉพาะอย่างยิ่ง low-density lipoprotein (LDL) cholesterol เป็นปัจจัยเสี่ยงสำคัญในการเกิดโรคหลอดเลือดหัวใจ จึงมีการศึกษาประโยชน์ของโพรไบโอติกสายพันธุ์ Lactobacillus acidophilus, สายพันธุ์ผสมระหว่าง Lactobacillus acidophilus ร่วมกับ Bifidobacterium lactis และสายพันธุ์ Lactobacillus plantarum ซึ่งพบว่าสามารถลด total cholesterol และ LDL cholesterol ได้อย่างมีนัยสำคัญ⁽⁹⁾ รวมถึงการใช้โพรไบโอติกหลายสายพันธุ์ (multiple strains) ก็สามารถลดทั้ง total cholesterol และ LDL cholesterol ได้อย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ⁽¹⁰⁾ แต่อย่างไรก็ตาม การศึกษาทางคลินิกถึงประสิทธิผลของโพรไบโอติกในการลดน้ำหนักหรือลดความอ้วนยังให้ผลการศึกษาที่ไม่ชัดเจนนัก⁽¹⁾ บางการศึกษาพบว่าการใช้โพรไบโอติกสายพันธุ์ Lactobacillus ในกลุ่มผู้ที่มีน้ำหนักตัวเกินมาตรฐานหรือมีภาวะอ้วนเป็นระยะเวลา 3 สัปดาห์ถึง 6 เดือน สามารถลดน้ำหนัก และ/หรือไขมันในร่างกาย (body fat) ได้อย่างมีนัยสำคัญ⁽¹¹⁾ แต่เนื่องจากมีหลายปัจจัยที่ส่งผลต่อน้ำหนักตัวของผู้เข้าร่วมการศึกษา จึงจำเป็นต้องรอผลการศึกษาอื่นๆ ต่อไปที่มีการควบคุมปัจจัยที่รบกวนผลการศึกษาที่ดียิ่งขึ้น

                ผลิตภัณฑ์ที่มีส่วนประกอบของโพรไบโอติกค่อนข้างมีความปลอดภัย อาการไม่พึงประสงค์ที่เกิดจากการใช้โพรไบโอติกมักไม่รุนแรง และส่วนใหญ่เกิดกับระบบทางเดินอาหาร เช่น เกิดแก๊ส เป็นต้น⁽¹⁾ แต่อย่างไรก็ตาม องค์การอาหารและยาแห่งสหรัฐอเมริกาในปี ค.ศ. 2023 ได้ออกคำเตือนถึงการใช้โพรไบโอติกในทารกที่คลอดก่อนกำหนด (preterm infants) เนื่องจากอาจทำให้เกิดการติดเชื้อและเสียชีวิตได้ ⁽¹²⁾ รวมถึงควรเลี่ยงการใช้โพรไบโอติกในผู้ที่มีภาวะเจ็บป่วยรุนแรง หรือมีภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่อง เนื่องจากมีความสัมพันธ์กับการเกิดการติดเชื้อแบคทีเรีย (bacteremia) หรือเชื้อราในกระแสเลือด (fungemia) ⁽¹³⁾

                การเลือกใช้โพรไบโอติกเพื่อประโยชน์ทางสุขภาพนั้น จำเป็นจะต้องพิจารณาถึงสายพันธุ์ ขนาดและระยะเวลาในการใช้โพรไบโอติก รวมถึงประโยชน์ที่จะได้รับตามข้อมูลจากหลักฐานเชิงประจักษ์และผลการศึกษาทางคลินิก นอกจากนี้ สภาวะในการเก็บรักษาผลิตภัณฑ์โพรไบโอติกก็มีความสำคัญ จึงต้องตรวจสอบสภาวะในการเก็บรักษาผลิตภัณฑ์จากบริษัทผู้ผลิตให้แน่ชัดว่าระบุให้จัดเก็บในตู้เย็นหรือที่อุณหภูมิห้อง เพื่อรักษาคุณภาพของผลิตภัณฑ์ตลอดช่วงอายุการเก็บรักษา รวมถึงการใช้โพรไบโอติกก็จำเป็นต้องหลีกเลี่ยงการผสมโพรไบโอติกกับน้ำร้อนหรือน้ำอุ่นก่อนรับประทาน เนื่องจากจะทำให้เชื้อจุลินทรีย์ตายได้

 

เอกสารอ้างอิง

1. National Institutes of Health Office of Dietary Supplements. Probiotics: Fact sheet for health professionals [Internet]. Available from: https://ods.od.nih.gov/factsheets/Probiotics-HealthProfessional/


2. World Gastroenterology Organisation Global Guidelines. Probiotics and prebiotics. February 2023.


3. Xiong RG, Zhou DD, Wu SX, et al. Health Benefits and Side Effects of Short-Chain Fatty Acids. Foods. 2022;11(18):2863. 


4. Li L, Han Z, Niu X, et al. Probiotic Supplementation for Prevention of Atopic Dermatitis in Infants and Children: A Systematic Review and Meta-analysis. Am J Clin Dermatol. 2019;20(3):367-377. 


5. Huang R, Ning H, Shen M, Li J, Zhang J, Chen X. Probiotics for the Treatment of Atopic Dermatitis in Children: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Front Cell Infect Microbiol. 2017;7:392. 


6. Fox AT, Wopereis H, Van Ampting MTJ, et al. A specific synbiotic-containing amino acid-based formula in dietary management of cow's milk allergy: a randomized controlled trial. Clin Transl Allergy. 2019;9:5. 


7. Allen SJ, Martinez EG, Gregorio GV, Dans LF. Probiotics for treating acute infectious diarrhoea. Cochrane Database Syst Rev. 2010;2010(11):CD003048.


8. Szajewska H, Guarino A, Hojsak I, et al. Use of probiotics for management of acute gastroenteritis: a position paper by the ESPGHAN Working Group for Probiotics and Prebiotics. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2014;58(4):531-539.


9. Cho YA, Kim J. Effect of Probiotics on Blood Lipid Concentrations: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Medicine (Baltimore). 2015;94(43):e1714. 


10. Sun J, Buys N. Effects of probiotics consumption on lowering lipids and CVD risk factors: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Ann Med. 2015;47(6):430-440.


11. Crovesy L, Ostrowski M, Ferreira DMTP, Rosado EL, Soares-Mota M. Effect of Lactobacillus on body weight and body fat in overweight subjects: a systematic review of randomized controlled clinical trials. Int J Obes (Lond). 2017;41(11):1607-1614.


12. U.S. Food and Drug Administration. FDA Raises Concerns About Probiotic Products Sold for Use in Hospitalized Preterm Infants[Internet]. Available from: https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-raises-concerns-about-probiotic-products-sold-use-hospitalized-preterm-infants


13. Didari T, Solki S, Mozaffari S, Nikfar S, Abdollahi M. A systematic review of the safety of probiotics. Expert Opin Drug Saf. 2014;13(2):227-239.